تعریف بیع ، اوصاف و آثار آن
یکی از شایع ترین و رایج ترین معاملاتی که افراد با آن سروکار دارند ، عقد بیع می باشد و از این جهت از اهمیت ویژه ای برخوردار است . کلمه ی بیع از نظر لغوی ، واژه ای عربی است و به معنای فروختن می باشد . در عرف به معنای خرید و فروش ، داد و ستد بوده و‌ در فقه به معنای ایجاب و قبولی است که بر نقل ملک درمقابل عوض معلوم‌ و‌ معین دلالت دارد هم‌چنین ، در اصطلاح حقوقی نیز بیع ، عقد و قراردادی می باشد که که به موجب آن ، مالک‌ ، مالی را در ازای مال دیگر که اصولا پول است ، به دیگری واگذار کرده و انتقال می دهد به گونه ای که فروشنده (بایع) مالکیت کالای خود را به خریدار منتقل می کند در ازای پول یا مالی که از وی دریافت می‌نماید .
در قانون مدنی مصوب ۱۳۰۷ ، عقد بیع در ماده ی ۳۳۸ بدین صورت تعریف شده است :
بیع عبارتند از تملیک عین به عوض معلوم .
بدین ترتیب ، عقد بیع به محض انشای اراده ی بایع و‌ مشتری که در قالب ایجاب و‌ قبول است ، محقق شده و البته گاهی با قبض و اقباض صورت می‌گیرد که به آن بیع معاطاتی می گویند و بدین ترتیب ، دارای اثار حقوقی می شود . به استناد ماده ی ۳۶۵ قانون‌ مدنی ، عقد فاسد اثری ندارد و لذا منظور ، آثار عقد بیعی است که صحیحا واقع شده است و نیز با توجه به ماده ی ۳۶۲ قانون مدنی ، از جمله ی مهمترین اثار حقوقی عقد بیع ، آنکه با انعقاد بیع ، مالکیت ثمن از خریدار به فروشنده و‌ مالکین مثمن ( مبیع ) از فروشنده به خریدار منتقل خواهد شد و ازاین رو‌ ، بیع عقدی تملیکی است و مشتری ضامن تادیه ثمن و‌ بایع ، تسلیم مبیع به یکدیگر هستند و‌ هم‌چنین ضامن مستحق للغیر درامدن عوضین که به ضمان درک مشهور است . شایسته ی ذکر است که ، انتقال مالکیت به محض انعقاد بیع صورت می‌گیرد حتی اگر طرفین با توافق یکدیگر ، اجلی را برای تادیه و‌تسلیم عوضین قرار داده باشند .

بیشتر بخوانید: عقد هبه

همانطور که بیان شد ارکان عقد بیع عبارتند از : متعامیلن شامل بایع به عنوان فروشنده ، کسی که خود مالک‌ یا ماذون از طرف مالک برای فروش است . خریدار یا همان مشتری . عوضین معامله شامل مبیع ( مثمن ) که همان مال مورد معامله ای است که فروخته می شود و‌ درنهایت ثمن معامله که اصولا وجه یا پولی است که خریدار به فروشنده پرداخت می‌کند ؛ در نهایت ، وجود ایجاب و‌ قبولی که حاکی از قصد انشای بایع به منظور فروختن و رضایت خریدار مبنی بر انجام این معامله است ، ضروری می باشد .
با توجه به تعاریفی که از بیع ارائه شد ، می توان گفت بیع عقدی است تملیکی ، معوض ، لازم‌ ، اصولا رضایی و عقد معین . این خصوصیات ، وجود آثاری هم‌چون حق حبس ، ضمان‌معاوضی ، ضمان درک ، عدم امکان برهم زدن عقد بیع مگر درموارد معینه ، اختصاص خیارات مجلس ، حیوان و تاخیر ثمن به عقد بیع و‌ غیر نافذ بودن بیع فضولی و … را به همراه دارد . هم چنین ، در عقد بیع بایستی موضوع مورد معامله از نظر وصف ، جنس و‌ مقدارش معلوم و‌ معین باشد .
وجود شرایط صحت قراردادها که در ماده ی ۱۹۰ قانون مدنی مصوب ۱۳۰۷ درنظر گرفته شده است ، درخصوص عقد بیع نیز لازم الرعایه می باشد.

برخی از مهم ترین اقسام بیع

بیع از نظر زمان پرداخت ثمن و مبیع ( مثمن ) و به عبارتی حال و موجل بودن آن ، چهار نوع دارد :
بیع نقد که ثمن و‌ مثمن هردو‌ در زمان حال تادیه و‌ تسلیم می شود .
بیع سلم(سلف) که در آن ثمن به صورت حال پرداخت می شود درحالی که تسلیم مبیع موجل بوده و بعدا تسلیم مشتری خواهد شد .
بیع نسیه که بلعکس مورد فوق ، ثمن موجل و بعدا تادیه می شود درحالی که مبیع حال بوده و تسلیم خریدار شده است .
بیع کالی به کالی که در آن هم تادیه ثمن و هم‌ تسلیم مثمن ، هردو‌ موجل می باشند و‌ دارای زمان و‌ اجل است که از نظر بسیاری از فقها بیع کالی به کالی باطل می باشد .
عقد بیع را می توان از منظر نوع مبیع ، بر سه قسم تقسیم کرد :
به استناد ماده ی ۳۵۰ قانون مدنی ، مبیع ممکن است به صورت عین معین یا مقدارش معین به طور کلی از شیئی متساوی الاجزا یا درنهایت کلی فی الذمه باشد .
با این توضیح که ، مبیع عین معین درواقع مفهوم‌ و‌ مصداقی معین و‌مشخص دارد مانند این دو‌ گلدان . بیعی که مبیع کلی در معین دارد منظور مبیعی است که هرچند مقدارش معین ولی به صورت کلی است از میان افرادی متساوی الاجزای معین مانند دو کیلو برنج از این ده کیلو برنج و از این جهت به آن در حکم عین معین نیز می گویند و در نهایت مبیع به صورت کلی که بدان کلی فی الذمه می گویند که به عبارتی مفهوم در آن معین ولی مصداق نامعین است مانند ده کیلو گندم .
همانطور که بیان شد، از انجایی که عوضین معامله بایستی معلوم باشند و‌ بیع غرری ، باطل است ، از این رو ماده ی ۳۵۱ قانون‌مدنی بیان می دارد که در صورتی که مبیع ، کلی یعنی صادق بر افراد عدیده باشد، بیع وقتی صحیح است که مقدار و جنس و وصف مبیع ذکر شود. بنابراین ، اینکه مبیع از چه نوعی باشد ، خدشه ای به صحت عقد بیع وارد نمی کند بلکه آنچه از اهمیت برخوردار است آنکه باید عوضین معامله به هر طرقی که ممکن است ، معلوم شوند .

تفاوتهای عقد بیع با برخی عقود پرکاربرد

 با اجاره : اجاره ، تملیک منفعت می باشد درحالی که عقد بیع ، تملیک عین به عوض معلوم است و بنابراین در بیع ، مبیع عین داریم نه منفعت ولی در عقد اجاره ، موضوع منفعت عین مستاجره می باشد .
با معاوضه : هرچند هر دو ، عقدی معوض میباشند ولی باید توجه‌ کرد در معاوضه لزوما کالا با کالا معاوضه می شود نه کالا با وجه و البته بایستی قصد طرفین هم بررسی شود برای مثال درصورتی که طرفین عقد ، دو‌کالا را با همدیگر معاوضه کرده و‌ مالکیتشان را منقل می‌کنند ، عقد معاوضه می باشد نه بیع .
با هبه : از مهم ترین تفاوتهای این دو‌ عقد را می توان به لازم بودن عقد بیع و جایز بودن عقد هبه اشاره کرد و نیز بیع ، لزوما عقدی معوض می باشد درحالی که ، هبه ذاتا عقدی رایگان و‌ غیر معوض است که البته شرط عوض در آن صحیح است .
با صلح : عقد بیع ، عقدی جداگانه و‌ مستقل می باشد که احکام و قوانین مشخص و‌ ثابتی دارد درحالی که عقد صلح ، عقدی است که قواعد ثابتی ندارد بلکه می تواند در قالب عقود مختلفی منعقد شود و احکام و شرایط آن عقد را داشته باشد ؛ هرچند خصوصیات خاصه ی آن عقد را دیگر نخواهد داشت برای مثال درصورتی که در قالب بیع باشد ، خیارات مختص بیع در صلح راه ندارد .

بیشتر بخوانید: نامزدی ( وعده نکاح )

نمونه دادخواست اثبات وقوع بیع

مشخصات خواهان : ….
مشخصات خوانده : ….
مشخصات نمایندگان قانونی : ….
موضوع خواسته : اثبات وقوع بیع شفاهی زمین
دلایل و ضمایم :
شهادت شهود
تحقیقات محلی
ارجاع به کارشناسی اگر لازم است
اتیان سوگند و اقرارخوانده

شرح دادخواست

ریاست محترم دادگاه حقوقی عمومی شهرستان …
با سلام و عرض ادب
اینجانب خواهان …. در تاریخ …. زمینی به مساحت … مترمربع واقع در …. از خوانده محترم اقای …… با قیمت ….. به صورت شفاهی خریداری کرده‌ام و ثمن معامله را به صورت …… پرداخت کرده‌ام که شایسته ی ذکر است آقای ….. و خانم …… در مجلس وقوع عقد حاضر بودند و برای ادای شهادت اعلام امادگی نموده اند.
درنهایت ، با تقدیم این داد خواست استنادا به مواد ۳۳۹،۳۳۸و ۳۶۲ قانون مدنی ، و همچنین ماده ۶۲ قانون احکام دائمی توسعه مصوب ۱۳۹۵ و همچنین با توجه به اینکه خوانده ی محترم، جهت تبیین حقایق، حاضر به اقرار در محضر دادگاه به وقوع این معامله می باشد و موارد فوق الذکر ، تقاضای رسیدگی و صدور رای شایسته نسبت به اثبات وقوع عقد بیع شفاهی و به تبع ، الزام خوانده به تنظیم سند رسمی مورد استدعاست .
باتشکر
بیشتر بدانید: شروط ضمن عقد ازدواج، آثار عقد بیع

نتیجه گیری

ما در این نوشتار ، تنها به بیان برخی از قواعد در خصوص عقد بیع پرداختیم ولی از انجایی که معامله به عنوان یکی از پرکاربردترین و اصلی ترین معاملات  در تمامی سیستم‌های قضایی در میان افراد است ، پیچیدگی ها و‌ قوانین خاص خود را دارد .
بالاخص ، اگر هنگام خرید و فروش یک کالا، جنس مورد معامله سند مالکیت داشته باشد یا کالایی ارزشمند باشد، نگارش قرارداد یا قولنامه بین خریدار و فروشنده امری لازم و ضروری به نظر می رسد چراکه ، این قرارداد صحت معامله از لحاظ قانونی را ثابت می کند و‌ لذا پیشنهاد می شود به منظور تنظیم آن ، تمامی نکات را رعایت و‌ ذکر کنید و بهتر است با افراد آگاه به قوانین مشورت کنید . گاهی اتفاق می افتد که در معامله ای در مقام بایع یا خریدار یا حتی ثالثی که مالک واقعی در یک‌ معامله فضولی هستید ، حقتان ضایع شده است و‌ درصدد احقاق حقتان باشید ، همین حالا اقدام کنید و با نوشتن یک قرارداد اصولی، امنیت معامله خود را تضمین کنید!